Ο άγνωστος δυναμισμός των χωριών του Λακωνικού Πάρνωνα κατά τον 17ο αιώνα

June 19, 2014

Χάρτης του Μ.Μerian του 1629

Του Κων/νου Τζαννέτου*

Την τελευταία δεκαετία, οι γνώσεις μας για την περίοδο της 1^ης Οθωμανικής κυριαρχίας (1460-1688) σε αρκετές περιοχές της Πελοποννήσου έχουν εμπλουτισθεί με αφορμή την δημοσίευση πρωτότυπων ιστορικών πηγών από τα τουρκικά αρχεία¹. Συνολικά όμως για τον Πελοποννησιακό χώρο οι γνώσεις μας είναι λιγοστές και αποσπασματικές Σύμφωνα με τον Β. Παναγιωτόπουλο «…Οι γνώσεις μας για την δημογραφία και την οικονομία των ελληνικών τόπων και ιδιαίτερα της Πελοποννήσου από το 1520-30 έως το 1685 βρίσκονται σε εμβρυακή κατάσταση…»² μια αναφορά που παρά το πέρασμα τριάντα περίπου χρόνων παραμένει επίκαιρη.

Πηγή γνώσεων για τον Λακωνικό χώρο και ειδικά για την περιοχή μας, παραμένουν τα εκκλησιαστικά τεκμήρια³. Οι οικοδομικές και αγιογραφικές δραστηριότητες στις αρχές του 17^ου αιώνα στις δυο μεγάλες μονές της περιοχής μας τους Αγ. Σαράντα⁴ και τους Αγ. Αναργύρους⁵, με τη συνδρομή χορηγών, φανερώνουν έναν νέο δυναμισμό⁶. Παράλληλα σε πολλά χωριά της περιοχής μας πραγματοποιούνται αξιόλογες ανεγέρσεις και αγιογραφήσεις εκκλησιών (Βέροια, Τζίτζινα, Μ. Βρύση, Χρύσαφα ). Αξίζει να προσθέσουμε ότι η μονή των Αγ. Σαράντα λόγω της προνομιακής φορολογικής μεταχείρισης της από τα τέλη του 16^ου αιώνα⁷αυξάνει την περιουσία της με προσαρτήσεις μικρότερων μονών καθώς και με δωρεές κτημάτων από πιστούς των γύρω χωριών.

Από την παραπάνω έντονη-όπως τεκμαίρεται-δραστηριότητα, έχουμε την εικόνα ενός μάλλον πυκνού πληθυσμού, στενές σχέσεις των χωριών με τις μονές και τέλος μια προσπάθεια ελέγχου της διαχείρισης μεγάλων εκτάσεων από τις μονές που ίσως μπορεί να συσχετισθεί και με τη γενικότερη τάση για ισχυροποίηση του ρόλου της κεντρικής εξουσίας ιδιαίτερα στα τέλη του 16^ου αιώνα.

Ωστόσο, οι παραπάνω έμμεσες πληροφορίες για την περιοχή μας και τα γενικά συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από μόνα τους δεν αρκούν προκειμένου να προσδιορίσουν ακριβώς τα δημογραφικά δεδομένα, τον όγκο των καλλιεργούμενων εκτάσεων ή τις επί μέρους καλλιέργειες⁸. Η πηγή που θα μας διαφώτιζε για την εποχή αυτή είναι τα οθωμανικά αρχεία που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, και τα πρωτότυπα φορολογικά κατάστιχα που συντάσσονταν κατά την οθωμανική περίοδο με σκοπό την συλλογή των φόρων.

Τα οθωμανικά κατάστιχα που αφορούν την περιοχή μας, είναι αδημοσίευτα και ακόμη δεν έχουν αναλυθεί με την απαραίτητη εξαντλητική αρχειακή μελέτη. Έχουν όμως συγκεντρωθεί τις τελευταίες δεκαετίες με επιμέλεια της κ. Ε. Μπαλτά. Σε μελέτη της του 2009⁹ παρουσιάζει μέρος αυτών των στοιχείων, δίνοντας μας ενδιαφέρουσες πτυχές της τοπικής κοινωνίας και της οικονομίας στο τμήμα της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου¹⁰ για την περίοδο 15^ου με 18^ο αιώνα.

Στον παρακάτω πίνακα Ι παρουσιάζεται ο φορολογητέος πληθυσμός της περιοχής με βάση τις οθωμανικές απογραφές από το 1540 έως και το 1645, σύμφωνα με την προαναφερθείσα μελέτη.

 

Πίνακας Ι Φορολογητέοs πληθυσμός των χωριών του δυτικού Λακωνικού Πάρνωνα. (Απόσπασμα από τον φορολογητέο πληθυσμό των χωριών της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου την 1η περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας)
Χωριά	1540	1566	1583	1613/14	1645
	SultanSiileyman (1520-1566)	SultanSelim II (1566-1574)	Murad III (1574-1595)	Ahmed i (1603-1617)	Ibrahim I (1640-1648) Head tax Register
Voutianoi				79	30
Ag.IoannisTheologos				107	25
Potamia		30		33	25
Chrisorissa
Αrachova	109	132	301	301	55
Barbitsa				93
Vamvakou				129
Vasara					100
Veria	303		553	553
Vresthena				245	60
Vrysi-Megali				81	40
Tzitzina					170
Σύνολο	412	162	854	1621	505
Κωδικοί καταστίχων	TT367	TT560	TT603	TT715	MAD561

Πηγή : «Venetians and Ottomans in the southeast Peloponnese (15th-18thcentury)» Ε. Balta σελ 196-197.

Στην συνέχεια στον πίνακα II παρουσιάζονται οι φόροι των χωριών της περιοχής μας για την περίοδο μεταξύ 1540 και 1613-14.

Πίνακας II: Οι φόροι των χωριών του δυτικού Λακωνικού Πάρνωνα. (Απόσπασμα από τους φόρους των χωριών της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου την 1η περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας)
Aspers
	1540	1566	1583	1613-14
Χωριά	SultanSiileymann	SultanSelim	Murad III	Ahmed I
Voutianoi				7.000
Ag.IoannisTheologos				10.000
Potamia		2.695		5.000
Αrachova
Barbitsa				7.000
Vamvakou			8.000
Veria	16.524		23.000	23.000
Vresthena				21.000
Vrysi-Megali				6.000

Πηγή: «Venetians and Ottomans in the southeast Peloponnese (15th-18th century)» Ε. Balta σελ 196-197.

Κάποια πρώτα συμπεράσματα :

Τα χωριά

Η

Στην απογραφή του 1613-14 εμφανίζονται όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής μας που υπάρχουν και στην απογραφή του 1700. Στις προηγούμενες απογραφές εμφανίζονται δύο μεγάλα χωριά. Η Αράχωβα και τα Βέροια. Η Αράχωβα εμφανίζεται σε όλες τις απογραφές από το 1540 έως το 1645.Τα Βέροια με την παραδοχή ότι δεν υπάρχουν κάποιες ελλείψεις στις απογραφές, εμφανίζονται στην απογραφή του 1540 και κατόπιν στην απογραφή του 1583 και του 1613-14 ενώ δεν εμφανίζονται στην απογραφή του 1645.

Τα Τζίτζινα παρότι αναφέρονται στο χρυσόβουλο του Ανδρόνικου B.Παλαιολόγου το 1314 δεν υπάρχουν σε όλες τις απογραφές από το 1540 έως το 1613-14. Απογράφονται για πρώτη φορά μόλις το 1645.

Η Ποταμιά εμφανίζεται στην απογραφή του 1566 και επανεμφανίζεται στην απογραφή του 1613-14. Η γειτονική Chrisorissa¹¹ η οποία άκμασε την περίοδο των Κομνηνών¹² δεν απογράφεται στο μεσοδιάστημα αλλά επανεμφανίζεται στην απογραφή Grimani το 1700,όπουαναφέρονται15 οικογένειες.

Τέλος, σε όλες τις απογραφές δεν υπάρχουν δύο γειτονικά μας χωριά. Ο Βουρλιάς και η Κονιδίτσα. Ο Βουρλιάς πιθανότητα ανήκε σε διαφορετική γεωγραφική ενότητα καθώς εμφανίζεται σε κατάστιχο τιμαρίων του 1461-63¹³ με δύο τιμαριώτες¹⁴.

Ο πραγματικός και ο φορολογητέος πληθυσμός

Σύμφωνα με το «Οθωμανικό» τρόπο υπολογισμού των οικογενειών, με βάση την φοροδοτική τους ικανότητα, ο πραγματικός πληθυσμός είναι πολύ μεγαλύτερος από τον φορολογητέο πληθυσμό. Έτσι ο φορολογητέος πληθυσμός του πίνακα Ι δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό πληθυσμό. Όπως μας αναφέρει ο Σ.Ασδραχάς «..οι οθωμανικές μετρήσεις δεν αφορούν το σύνολο του καταγραφόμενου πληθυσμού αλλά μόνο εκείνον που έχει φοροδοτική ικανότητα: ο γυναικείος πληθυσμός, με εξαίρεση τις φορολογούμενες χήρες, απουσιάζει και το ίδιο συμβαίνει με τις μικρές ηλικίες και ακόμη με όσα πρόσωπα, μολονότι ενήλικα, δεν έχουν φοροδοτική ικανότητα¹⁵..». Έτσι π.χ. για τα Veriaμε φορολογητέο πληθυσμό 553, ο πραγματικός πληθυσμός είναι πολύ μεγαλύτερος. Πρακτικά έχουν προταθεί διάφοροι συντελεστές πολλαπλασιασμού των ατόμων ανά οικογένεια οι οποίοι κυμαίνονται από 3,5-7¹⁶.

Η δημογραφική δυναμική των αρχών του 17^ου αιώνα

Από τον πίνακα Ι είναι εμφανής η δημογραφική δυναμική της περιόδου από τα τέλη του 16^ου και τις αρχές του 17^ου αιώνα .Παρατηρούμε ότι ο φορολογητέος πληθυσμός από την απογραφή του 1583 ως την απογραφή του 1613-14 διπλασιάζεται. Η εμφάνιση τεσσάρων νέων γειτονικών οικισμών (Barbitsa,Vamvakou,Vresthena,Vrysi–Megali), μπορεί να συνδέεται είτε με την μετακίνηση πληθυσμών από τα δύο «κεφαλοχώρια» της περιοχής μας, παρότι διατηρούν τον πληθυσμό τους, είτε λόγω της έλευσης νέων κατοίκων. Σίγουρο, όμως είναι ότι η πληθυσμιακή αυτή άνοδος συνοδεύτηκε από εντατικότερη εκμετάλλευση της γης και εξάπλωση των καλλιεργειών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι η πληθυσμιακή μετακίνηση από τα Βέροια στον Βασσαρά το επόμενο διάστημα. Συγκεκριμένα στην απογραφή του 1645 τα Βέροια εξαφανίζονται, ενώ εμφανίζεται για πρώτη φορά ο διπλανός Βασσαράς. Ακολούθως στην απογραφή του 1700 οι δύο οικισμοί απογράφονται και εμφανίζονται ως ενιαία οντότητα ως «VergiaeBasarades¹⁷».

Τέλος η εμφάνιση δύο ακόμη οικισμών (Voutianoi,Ag.IoannisTheologos) το 1613/14 κοντά στην <<Χτωροποταμιάν>>¹⁸ ίσως να επιβεβαιώνει την σχετική παράδοση για κάποια μετακίνηση πληθυσμού¹⁹. Ενδιαφέρουσα είναι και η αναφορά του Φ.Κουκουλέ ότι οι κάτοικοι της Βαμβακούς προέρχονται από την Ποταμιά. Συγκεκριμένα αναφέρει << άλλη παράδοσις, καθ ήν γενομένης ποτέ δεινής ασθενείας έν Ποταμιά, οι άνθρωποι ίνα σωθώσι κατέφυγον εις τα όρη και έλθόντες είς Βαμβακούν έκτισαν ταύτην.. ²⁰>>

Η απογραφή του 1645

Η απογραφή του 1645²¹ διαφέρει από τις προηγούμενες απογραφές. Πρόκειται για απογραφή εστιών κεφαλικού φόρου υποτελών. Στην σημαντική αυτή απογραφή καταγράφονται τα ονόματα εκείνων των υπόχρεων που καταβάλουν φόρο. Επιπλέον μας παρέχει τη δυνατότητα σύγκρισης με την απογραφή Grimani του 1700.

Οι αλλαγές στη φορολογική πολιτική

Στον πίνακα ΙΙ παρατηρούμε μια αύξηση της φορολογίας μεταξύ της απογραφής του Selim II το 1566 και του Murad III το 1583. Αυτό πιθανώς να οφείλεται πέρα από την αύξηση των εισοδημάτων και σε διαφορετική φορολογική πολιτική²² της κεντρικής εξουσίας.

Συμπερασματικά οι δυο παραπάνω πίνακες επιβεβαιώνουν τη δημογραφική και οικονομική δυναμική του 17^ου αιώνα στην περιοχή μας. Ας ελπίσουμε ότι το αρχειακό υλικό θα τύχει μεγαλύτερης προσοχής και επεξεργασίας, ώστε να αποδοθεί η πραγματική εικόνα για τον τόπο μας και να απαντηθούν αρκετά ερωτήματα σχετικά με αυτήν την περίοδο.

Παραπομπές:

(1)Ενδεικτικά αναφέρουμε α) το άρθρο του L.Kayapinar «Δημογραφική σύνθεση του Λεονταρίου με βάση τα Οθωμανικά αρχεία» και β)την αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Γ.Λιακόπουλου από το 2009 με τίτλο AStudyoftheEarlyOttomanPeloponneseintheLightofanAnnotatededitioprincepsoftheTT10-1/14662 OttomanTaxationCadastre (1460-1463).

(2)Β.Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13^ος -18^ος αιώνας.Ιστορικό αρχείο Εμπορική τράπεζα της Ελλάδος,Αθήνα 1985 σελ.124.

(3) Από την πλούσια βιβλιογραφία αναφέρουμε: Σακελλαρόπουλος Μελέτιος, Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα εν Λακεδαίνονι, Εν Αθήναις, 1921, Γριτσόπουλος Τ. «To μοναστήριον των Αγίων Αναργύρων της Λακωνίας» Λακωνικαί σπουδαί τ.6^ος 1982 σελ.456-518, Γριτσόπουλου Τ. «Παρατηρήσεις από την μελέτη της διακοσμήσεως της Μονής των Αγ.Αναργύρων» Λακωνικαί Σπουδαί τ.4^ος 1979 σελ.186-192.

(4) Η σημερινή μονή των Αγ.Σαράντα που αποτελούσε μετόχι της παλιάς μονής ανεγέρθηκε το 1615 και η αγιογράφηση της τέλειωσε το 1620.

(5) Η μονή των Αγίων Αναργύρων ανασυγκροτείται στις αρχές του 17^ου αιώνα και αγιογραφείται το 1621, με χορηγό τον Σταμάτη Γρατά από την Χτόρισσα . Στο τέλος του αιώνα η μονή ερημώθηκε μετά από επιδρομές αλλά αργότερα αποκαταστάθηκε από τρεις μοναχούς από τα Τζίτζινα και από τον άρχοντα της Μεγάλης Βρύσης Ζαχαρία Μακρή.

(6) Η προηγούμενη δυναμική προέρχεται από τον 13^ο 14^ο αιώνα .βλέπε: Μ. Καππάς, Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο ρέμα του Σοφρώνη Λακωνίας, Βυζαντινά σύμμεικτα 21 (2011) σελ.255-377.

(7) H μονή των Αγ. Σαράντα από το τέλος του 16^ου αιώνα ήταν σταυροπηγιακή.

(8)Στά εκκλησιαστικά έγγραφα της μονής των Αγίων Σαράντα των ετών 1588,1589 και 1648 δίνεται μια περιορισμένη εικόνα για τα είδη των καλλιεργειών της γύρω περιοχής.

(9)Ε.Balta «Venetians and Ottomans in the Southeast Peloponnese(15^th-18^th Century),Halil Inalcık Armağani-I»,Tarih Araştırmaları ,Ankara ,Doğu Bati,2009 σελ.168-204

(10) Στον συνολικό πίνακα τα χωριά της περιοχής μας, της Τσακωνιάς, της Κυνουρίας καθώς και της Μονεμβάσιας, καταγράφονται για πρώτη φορά κατά τη βασιλεία του Siileyman του Μεγαλοπρεπή. Ίσως αυτό να σημαίνει ότι η περιοχή της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου περιήλθε στους Οθωμανούς το 1540 με την κατάληψη της Μονεμβάσιας.

(11)Η γνωστή στους ντόπιους Χτόριζα (Chtóriza) στην απογραφή Grimani αναφέρεται ως Chisorissa (Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί.. ,σελ. 282) ενώ σε μοναστικά έγγραφα της Οθωμανικής εποχής,ως Κτητόρισα ( 1614) ή Χητόρισα (1680).P.Armsrong. TheLakoniasurvey(2002), σελ.355

(12) P.Armsrong. Continuity and Change in a greek rural landscape THE LAKONIA SURVEY Lakonia survey (2002), London-British school at Athens 2002 σελ 392.

(13) To πρώτο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο της Πελοποννήσου, ΤΤ10-1/14662 του 1460-63, σώζεται αποσπασματικά και, πιθανολογείται ότι γι΄αυτό, περιλαμβάνει ελάχιστους οικισμούς από τη Λακωνία. Από εσωτερικές παραπομπές, ωστόσο, τεκμαίρεται ότι στο χαμένο τμήμα του θα απέγραφε επιπροσθέτως τουλάχιστον την επαρχία Μυστρά.

(14) Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13^ος -18^ος αιώνας σελ.219 και χάρτης 5, σελ.87.

(15)Σ.Ασδραχάς Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕ-ΙΘ Αιώνας .Εκπολοτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς τ.1^ος Αθήνα 2003 σελ.119.

(16)B.McGowan, Archivum Ottoman icum 1(1969)157-163

(17) Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13^ος -18^ος αιώνας σελ.283.

(18) Α. Μιχαλόπουλος, Γενική ιστορία των Βουτιάνων, 1906, σελ.3.

(19) Α. Μιχαλόπουλος, Γενική ιστορία των Βουτιάνων, 1906, σελ.3.

(20) Φ.Κουκουλέ <,Ιστορία Βαμβακούς>> Εν Αθήναις του τυπογραφείου Π.Α.Πετράκου 1907 σελ.14

(21) E.Balta «Settlements and Population in the Morea in 1645» Osmanli Arastirmalari/Journal of Ottoman Studies XXIV(2004),53-63.

(22) Ε.Balta «Venetians and Ottomans in the Southeast Peloponnese (15th-18th Century)»σελ.179.

Παραπομπές εικόνων :(Εικ.1)Στον χάρτη του Μ.Μerian το 1629 στην περιοχή μας εμφανίζονται για πρώτη φορά τα Veria καθώς και δύο ακόμη χωριά, Goir και Perila .Ο χάρτης δημοσιεύτηκε στο Λακωνικόν ημερολόγιον 2014 εκ.Ιδιομορφή σε επιμέλεια του Α.Τάντουλου σελ.84.

*Ο Κ. Τζαννέτος ασχολείται με την τοπική ιστορία των Βουτιάνων και της γύρω περιοχής .

(Tο κείμενο είναι προδημοσίευση μελέτης που θα αναρτηθεί στο blog : http://voutianoi-oinountos.blogspot.gr )